Fazilet Şenol / Milliyet.com.tr – Dün Marmara Denizi’nde meydana gelen 6.2 büyüklüğündeki zelzele ve akabinde gelen artçı sarsıntılar, İstanbul genelinde büyük paniğe yol açtı. Sarsıntısı hisseden binlerce kişi, yaşadığı dehşet ve telaşla yakınlarına ulaşmaya çalıştı. Fakat bu uğraş, birden fazla vakit sonuçsuz kaldı. GSM operatörlerinde yaşanan önemli kesintiler nedeniyle, sinyaller çekmedi, aramalar yapılmadı, bildiriler ulaştırılamadı.
Neredeyse hiçbir yapısal yıkımın yaşanmadığı bu zelzelede bile bağlantı sistemlerinin çökmesi, akıllara şu soruyu getirdi: Beklenen büyük İstanbul sarsıntısında ne olacak? Pekala bu operatör kesintilerinin altında hangi sebepler yatıyor? Bu sıkıntılar için neler yapılabilir? İstanbul Teknik Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği Kısmı Lideri Prof. Dr. Burak Berk Üstündağ, “Güneş panelinden yapay zekaya kadar birçok sistem hazır lakin uygulama yok” diyerek kıymetli açıklamalarda bulundu.
İLETİŞİM NEDEN ÇÖKÜYOR?
Afet anında akıllara gelen birinci sorulardan biri bağlantı sistemlerinin neden çöktüğü. Prof. Dr. Burak Berk Üstündağ bu hususa, “Deprem anında bağlantı altyapısının çökmesinin en temel nedeni, şebekelerin ticari gayelerle kurulmuş olmasıdır. Bu sistemler, her aboneye özel bir bağlantı kanalı sunacak biçimde değil, ortalama kullanım oranlarına nazaran yani genelde yüzde 70 kapasiteyle çalışacak formda tasarlanır. Zira herkesin tıpkı anda telefonla konuşması ya da bilgi iletmesi üzere bir durum olağan kaidelerde beklenmez. Bant genişlikleri, frekans tahsisleri, kanal sayıları daima bu ortalama kullanıma nazaran optimize edilir. Meğer afet anında herkes tıpkı anda irtibat kurmak istediğinde, talep arzı katlayarak geçer ve sistem kuyruklanır. Bu da ‘çöktü’ algısını doğurur. Meğer sistem fizikî olarak değil, kapasite olarak çökmüştür” diyerek yanıt verdi.
Afet anlarında klasik sesli bağlantı yerine data (data) tabanlı haberleşmenin bu çeşit yoğunluklara daha güçlü bir alternatif sunacağına dikkat çeken Prof. Dr. Üstündağ, “Veri paketlerinin daha küçük olması, daha süratli iletilmesi ve daha az kaynak tüketmesi nedeniyle, bilhassa kriz anlarında avantaj sağlar” sözlerini kullandı.
DRONE NAKLİYECİLİĞİ ŞART
Ancak tek başına veri tabanlı haberleşmek doğal ki kâfi değil. “Deprem riskinin yüksek olduğu bölgelerde alt yapılar ne kadar güçlü?” sorusu beraberinde geliyor. “Gölcük ve Kahramanmaraş sarsıntılarında olduğu üzere, baz istasyonları, şebekeler ve bunları birbirine bağlayan mikrodalga linkler büyük hasar gördü. Bu linklerin tarafları kayabiliyor, kuleler devre dışı kalabiliyor. Münasebetiyle bu altyapının yine yapılandırılması şart” diyen Prof. Dr. Üstündağ, Türkiye genelinde yaklaşık 100 bin baz istasyonu bulunduğunu lakin bu istasyonların büyük kısmının, İstanbul’da olduğu üzere binaların üzerine kurulduğunu söyledi. Pekala neden? Zira kule inşa etmek hem çok maliyetli, hem de İstanbul üzere ağır yerleşim alanlarında uygun yer bulmak neredeyse imkânsız. Oysa kuleye kurulu bir baz istasyonu, 7.5 ila 8 büyüklüğündeki bir zelzeleye dayanabilecek formda tasarlanabiliyor. Bu da onu bina üzerindekilere nazaran çok daha inançlı kılıyor. Fakat maliyet ve yer kahrı nedeniyle bu yol yaygınlaştırılamıyor.
Bu sebeple Üstündağ, muhtemel büyük bir zelzelede, şebekelerin alandaki durumunun süratle tespit edilip süratli bir formda onarılması gerektiğini söyledi. Fakat burada Üstündağ’a nazaran öbür bir sorun devreye giriyor: Müdahale gruplarının kendisinin zelzeleden etkilenmesi. “Çünkü bu işçinin büyük kısmı de o bölgede yaşıyor olacak. Dışarıdan destek grup getirmek ise yıkılmış yollar, kapanmış sınırlar ve aksayan lojistik nedeniyle kolay olmayacak. Bu sebeple İstanbul üzere büyük kentlerde bu sorunun tahlili için hava nakliyatına yönelinmesi şart” diyen Prof. Dr. Üstündağ şu sözleri kullandı:
“İstanbul için teklifim, drone nakliyatıdır. Sarsıntı anında irtibat ve lojistik sağlamak için drone koridorlarının evvelce planlanması ve bu sınırların yasal olarak tanımlanması gerekiyor. Bu koridorlar yalnızca afet anında değil, olağan vakitlerde da lojistik ve dağıtım emelli kullanılabilir. Böylelikle sistem, olağan vakitte çalışır durumda kalır; kriz anında ise süratle devreye alınabilir. Üstelik dünya genelinde drone ile nakliyeciliğe uygun regülasyonlar üzerinde çalışılıyor zira güvenlik derdi var. Bunun için önceliklendirme yapılmalı ve bu koridorlar yasal olarak tanımlanmalıdır. Taşıdığı yüke nazaran sınıflandırılmış droneların, tarifli kimliklerle bu koridorlara giriş yapması, yönlendirilmesi ve iniş yapması üzere teknik tahliller esasen mevcut, uygulama eksik. Önceliklendirmede yarar var.”
Prof. Dr. Burak Üstündağ’ın bir öbür tahlil önerisi ise yeni jenerasyon sistemlerde, otonom karar verebilen şebekeler. “Deprem sonrası hangi bölgenin kesildiğini tespit edip alternatif rotaları oluşturabilen yapay zeka takviyeli sistemler, insan müdahalesine gerek kalmadan devreye girebilir. Lakin bu sistemlerin çalışabilmesi için evvelce yetkilendirme yapılması ve kamu ile özel dal ortasında net uyum gerek. Bugün bu yetkiler çoğunlukla ticari operatörlerde. Lakin afet anında ‘Hiçbir şey olmamasından iyidir’ diyerek evvelden bu sistemlerin müsaadeyle devreye girmesi sağlanmalı. Bunun için de kamu hukukunda düzenlemelere muhtaçlık var” diye konuştu.
‘ÇAMLICA VE BEYLİKDÜZÜ KULELERİ KULLANILABİLİR’
Öte yandan Prof. Dr. Üstündağ’a göre 5G teknolojisi, afet anlarında irtibatı kesintisiz sürdürebilmek için değerli fırsatlar sunuyor. Bilhassa düşük bilgi hacimli lakin hayati değere sahip mesajlaşmalar için geliştirilen özel protokoller sayesinde, baz istasyonları ziyan görse bile sistem muhakkak ölçüde çalışmaya devam edebiliyor. Bu sayede bildiri göndermek, data toplamak üzere temel süreçler sürdürülebiliyor. Üstündağ, Ulaştırma Bakanlığı’nın AFAD ile birlikte bu alanda yürüttüğü çalışmaların olduğunu hatırlatırken, “Pilot projelerin bir an evvel yaygınlaştırılması şart” diyerek hızlanma daveti yaptı.
“Öte yandan Türkiye’nin yerli uyduları ve KA-band teknolojisini kullanarak afet toplanma alanlarında bağlantısı sürdürebilmek mümkün. Bu sistemler yer değişse bile uydusunu bulabilen akıllı antenlerle çalışıyor ve kimi Türk firmaları tarafından üretilebiliyor. Ama projelerin uygulama basamağında belediyeler, AFAD ve Ulaştırma Bakanlığı arasında sorumluluk belirsizliği yaşanıyor. Meğer tahlil aşikâr: İstanbul’daki Çamlıca ve Beylikdüzü TV kulelerinden sağlanacak geniş kapsama bu sistemlerle birleştirilerek, tüm toplanma alanlarının 500 metre içinde haberleşme erişimi sağlanabilir. Bununla ilgili projeyi biz 1 yıl evvel AFAD’a sunduk.” – Prof. Dr. Burak Berk Üstündağ
‘GÜNEŞ PANELLERİ BU NOKTADA KRİTİK’
Bütün bunların yanı sıra şahısların kişisel önlemler de alabileceğine değinen Prof. Dr. Üstündağ, “Deprem sonrası irtibat için yalnızca aygıtların değil, gücün de sürdürülebilir olması gerekir. Meskenlerin çatılarına kurulacak güneş panelleri bu noktada kritik. Bu sistemler ortalama 7-8 yılda kendini amorti ediyor. Yeni jenerasyon, örneğin lityum demir fosfat üzere uzun ömürlü bataryalarla desteklendiğinde ise 2-3 yılda bir akü değiştirme sıkıntısı de ortadan kalkıyor. Afet anında bu sistemler, saatler değil, günler boyunca kesintisiz güç sağlayabilir. Fakat güç yoksa hiçbir sistem işe yaramaz. Jeneratörler de sonlu, yakıt temini afet şartlarında büyük sorun. Küme halinde, örneğin apartman ya da site idaresi olarak uydu interneti alınabilir. KA-band uydu kontağıyla yalnızca WhatsApp ve toplumsal medya üzere temel uygulamaları çalıştıracak biçimde kısıtlı lakin fonksiyonel sistemler kurulabilir. Bu türlü bir sistem, 60 dairelik bir apartmanda daire başı aylık yalnızca 50-100 TL üzere bir maliyete denk gelir. Starlink üzere sistemler gelmeden evvel bile bu tahliller mevcut“ dedi.
“Afet sonrası haberleşmenin sürmesi için gerekli teknoloji var. Lakin bunların hayata geçmesi için birilerinin ‘Ben bunu yapıyorum’ demesi gerekiyor. Maliyetler operatöre mi, vatandaşa mı yoksa devlete mi yüklenir, bu kararı devlet almalı” diyen Üstündağ, afet anında ve sonrası irtibat sürmesi için gerekli teknolojinin olduğuna dikkat çekerek kelamlarını şöyle noktaladı:
“Operatörler halka açık, ticari şirketler. Kamu menfaatini aşikâr ölçülerde gözetmeye çalışsalar da, esasen kârlılık ve hissedar pahasını müdafaa üzere sorumlulukları var. Afete dayanıklılık konusunda attıkları birtakım adımlar var elbette lakin bu adımlar da bir yere kadar. Zira bu sistemleri çok daha sağlam hale getirmek, önemli maliyet manasına geliyor. Bu da şirket kıymetini olumsuz etkileyebilir. Ulaştırma Bakanlığı, bu konuda bir fon oluşturabilir. Örneğin, İstanbul’daki haberleşme altyapısının zelzele dayanıklılığını 10 üzerinden 4’ten 7’ye çıkarmak istiyorsa, muhakkak kriterler belirleyip bunu operatörlere dayatabilir. Mesela bina üstündeki baz istasyonlarının belli bir testten geçmesini ve sertifikalandırılmasını mecburî hale getirebilir. Uymayanların ise yer değiştirmesini talep edebilir. Fakat tüm bunların önemli bir maliyeti var. Bu maliyet vatandaşa mı yansıtılacak? Faturalar 500 TL’den 2 bin TL’ye mi çıkacak? Yoksa devlet bunu vergilerle mi karşılayacak? Birilerinin bu kararı net biçimde vermesi gerekiyor. ‘0 yanlışla yapacağım’ diyerek kimse adım atmıyor. Kusursuzluk beklentisi, sistemlerin hiç kurulmadan kalmasına neden oluyor. Lakin her senaryoda yapılması gereken ortada: Şebekeleri en karamsar senaryoya nazaran yapılandırmak. 5G’nin yaygınlaştırılması, akıllı ağ geçitleri, drone nakliyatı ve yerli uydu sistemlerinin entegrasyonu ile İstanbul üzere mega kentler, büyük bir sarsıntının irtibat çöküntüsünden korunabilir.”
Fazilet Şenol / Milliyet.com.tr – Dün Marmara Denizi’nde meydana gelen 6.2 büyüklüğündeki zelzele ve akabinde gelen artçı sarsıntılar, İstanbul genelinde büyük paniğe yol açtı. Zelzelesi hisseden binlerce kişi, yaşadığı dehşet ve kaygıyla yakınlarına ulaşmaya çalıştı. Lakin bu efor, birçok vakit sonuçsuz kaldı. GSM operatörlerinde yaşanan önemli kesintiler nedeniyle, sinyaller çekmedi, aramalar yapılmadı, iletiler ulaştırılamadı.
Neredeyse hiçbir yapısal yıkımın yaşanmadığı bu sarsıntıda bile bağlantı sistemlerinin çökmesi, akıllara şu soruyu getirdi: Beklenen büyük İstanbul sarsıntısında ne olacak? Pekala bu operatör kesintilerinin altında hangi sebepler yatıyor? Bu problemler için neler yapılabilir? İstanbul Teknik Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği Kısmı Lideri Prof. Dr. Burak Berk Üstündağ, “Güneş panelinden yapay zekaya kadar birçok sistem hazır lakin uygulama yok” diyerek değerli açıklamalarda bulundu.
İLETİŞİM NEDEN ÇÖKÜYOR?
Afet anında akıllara gelen birinci sorulardan biri bağlantı sistemlerinin neden çöktüğü. Prof. Dr. Burak Berk Üstündağ bu hususa, “Deprem anında bağlantı altyapısının çökmesinin en temel nedeni, şebekelerin ticari hedeflerle kurulmuş olmasıdır. Bu sistemler, her aboneye özel bir irtibat kanalı sunacak biçimde değil, ortalama kullanım oranlarına nazaran yani genelde yüzde 70 kapasiteyle çalışacak halde tasarlanır. Zira herkesin birebir anda telefonla konuşması ya da data iletmesi üzere bir durum olağan koşullarda beklenmez. Bant genişlikleri, frekans tahsisleri, kanal sayıları daima bu ortalama kullanıma nazaran optimize edilir. Meğer afet anında herkes birebir anda bağlantı kurmak istediğinde, talep arzı katlayarak geçer ve sistem kuyruklanır. Bu da ‘çöktü’ algısını doğurur. Meğer sistem fizikî olarak değil, kapasite olarak çökmüştür” diyerek karşılık verdi.
Afet anlarında klâsik sesli bağlantı yerine bilgi (data) tabanlı haberleşmenin bu çeşit yoğunluklara daha güçlü bir alternatif sunacağına dikkat çeken Prof. Dr. Üstündağ, “Veri paketlerinin daha küçük olması, daha süratli iletilmesi ve daha az kaynak tüketmesi nedeniyle, bilhassa kriz anlarında avantaj sağlar” tabirlerini kullandı.
DRONE NAKLİYECİLİĞİ ŞART
Ancak tek başına veri tabanlı haberleşmek natürel ki kâfi değil. “Deprem riskinin yüksek olduğu bölgelerde alt yapılar ne kadar sağlam?” sorusu beraberinde geliyor. “Gölcük ve Kahramanmaraş sarsıntılarında olduğu üzere, baz istasyonları, şebekeler ve bunları birbirine bağlayan mikrodalga linkler büyük hasar gördü. Bu linklerin istikametleri kayabiliyor, kuleler devre dışı kalabiliyor. Münasebetiyle bu altyapının tekrar yapılandırılması şart” diyen Prof. Dr. Üstündağ, Türkiye genelinde yaklaşık 100 bin baz istasyonu bulunduğunu fakat bu istasyonların büyük kısmının, İstanbul’da olduğu üzere binaların üzerine kurulduğunu söyledi. Pekala neden? Zira kule inşa etmek hem çok maliyetli, hem de İstanbul üzere ağır yerleşim alanlarında uygun yer bulmak neredeyse imkânsız. Oysa kuleye kurulu bir baz istasyonu, 7.5 ila 8 büyüklüğündeki bir zelzeleye dayanabilecek formda tasarlanabiliyor. Bu da onu bina üzerindekilere nazaran çok daha inançlı kılıyor. Lakin maliyet ve yer düşüncesi nedeniyle bu usul yaygınlaştırılamıyor.
Bu sebeple Üstündağ, muhtemel büyük bir zelzelede, şebekelerin alandaki durumunun süratle tespit edilip süratli bir halde onarılması gerektiğini söyledi. Fakat burada Üstündağ’a nazaran diğer bir sorun devreye giriyor: Müdahale gruplarının kendisinin sarsıntıdan etkilenmesi. “Çünkü bu çalışanın büyük kısmı de o bölgede yaşıyor olacak. Dışarıdan destek grup getirmek ise yıkılmış yollar, kapanmış sınırlar ve aksayan lojistik nedeniyle kolay olmayacak. Bu sebeple İstanbul üzere büyük kentlerde bu sorunun tahlili için hava nakliyeciliğine yönelinmesi şart” diyen Prof. Dr. Üstündağ şu sözleri kullandı:
“İstanbul için teklifim, drone nakliyatıdır. Zelzele anında irtibat ve lojistik sağlamak için drone koridorlarının evvelce planlanması ve bu çizgilerin yasal olarak tanımlanması gerekiyor. Bu koridorlar yalnızca afet anında değil, olağan vakitlerde da lojistik ve dağıtım hedefli kullanılabilir. Böylelikle sistem, olağan vakitte çalışır durumda kalır; kriz anında ise süratle devreye alınabilir. Üstelik dünya genelinde drone ile nakliyata uygun regülasyonlar üzerinde çalışılıyor zira güvenlik külfeti var. Bunun için önceliklendirme yapılmalı ve bu koridorlar yasal olarak tanımlanmalıdır. Taşıdığı yüke nazaran sınıflandırılmış droneların, tarifli kimliklerle bu koridorlara giriş yapması, yönlendirilmesi ve iniş yapması üzere teknik tahliller esasen mevcut, uygulama eksik. Önceliklendirmede yarar var.”
Prof. Dr. Burak Üstündağ’ın bir öteki tahlil önerisi ise yeni kuşak sistemlerde, otonom karar verebilen şebekeler. “Deprem sonrası hangi bölgenin kesildiğini tespit edip alternatif rotaları oluşturabilen yapay zeka dayanaklı sistemler, insan müdahalesine gerek kalmadan devreye girebilir. Lakin bu sistemlerin çalışabilmesi için evvelce yetkilendirme yapılması ve kamu ile özel dal ortasında net uyum gerek. Bugün bu yetkiler çoğunlukla ticari operatörlerde. Lakin afet anında ‘Hiçbir şey olmamasından iyidir’ diyerek evvelce bu sistemlerin müsaadeyle devreye girmesi sağlanmalı. Bunun için de kamu hukukunda düzenlemelere muhtaçlık var” diye konuştu.
‘ÇAMLICA VE BEYLİKDÜZÜ KULELERİ KULLANILABİLİR’
Öte yandan Prof. Dr. Üstündağ’a göre 5G teknolojisi, afet anlarında irtibatı kesintisiz sürdürebilmek için değerli fırsatlar sunuyor. Bilhassa düşük data hacimli lakin hayati kıymete sahip mesajlaşmalar için geliştirilen özel protokoller sayesinde, baz istasyonları ziyan görse bile sistem muhakkak ölçüde çalışmaya devam edebiliyor. Bu sayede bildiri göndermek, data toplamak üzere temel süreçler sürdürülebiliyor. Üstündağ, Ulaştırma Bakanlığı’nın AFAD ile birlikte bu alanda yürüttüğü çalışmaların olduğunu hatırlatırken, “Pilot projelerin bir an evvel yaygınlaştırılması şart” diyerek hızlanma daveti yaptı.
“Öte yandan Türkiye’nin yerli uyduları ve KA-band teknolojisini kullanarak afet toplanma alanlarında irtibatı sürdürebilmek mümkün. Bu sistemler yer değişse bile uydusunu bulabilen akıllı antenlerle çalışıyor ve kimi Türk firmaları tarafından üretilebiliyor. Ama projelerin uygulama evresinde belediyeler, AFAD ve Ulaştırma Bakanlığı arasında sorumluluk belirsizliği yaşanıyor. Meğer tahlil muhakkak: İstanbul’daki Çamlıca ve Beylikdüzü TV kulelerinden sağlanacak geniş kapsama bu sistemlerle birleştirilerek, tüm toplanma alanlarının 500 metre içinde haberleşme erişimi sağlanabilir. Bununla ilgili projeyi biz 1 yıl evvel AFAD’a sunduk.” – Prof. Dr. Burak Berk Üstündağ
‘GÜNEŞ PANELLERİ BU NOKTADA KRİTİK’
Bütün bunların yanı sıra bireylerin ferdî önlemler de alabileceğine değinen Prof. Dr. Üstündağ, “Deprem sonrası bağlantı için yalnızca aygıtların değil, gücün de sürdürülebilir olması gerekir. Konutların çatılarına kurulacak güneş panelleri bu noktada kritik. Bu sistemler ortalama 7-8 yılda kendini amorti ediyor. Yeni kuşak, örneğin lityum demir fosfat üzere uzun ömürlü bataryalarla desteklendiğinde ise 2-3 yılda bir akü değiştirme sıkıntısı de ortadan kalkıyor. Afet anında bu sistemler, saatler değil, günler boyunca kesintisiz güç sağlayabilir. Lakin güç yoksa hiçbir sistem işe yaramaz. Jeneratörler de sonlu, yakıt temini afet şartlarında büyük sorun. Küme halinde, örneğin apartman ya da site idaresi olarak uydu interneti alınabilir. KA-band uydu irtibatıyla yalnızca WhatsApp ve toplumsal medya üzere temel uygulamaları çalıştıracak halde kısıtlı ancak fonksiyonel sistemler kurulabilir. Bu türlü bir sistem, 60 dairelik bir apartmanda daire başı aylık yalnızca 50-100 TL üzere bir maliyete denk gelir. Starlink üzere sistemler gelmeden evvel bile bu tahliller mevcut“ dedi.
“Afet sonrası haberleşmenin sürmesi için gerekli teknoloji var. Fakat bunların hayata geçmesi için birilerinin ‘Ben bunu yapıyorum’ demesi gerekiyor. Maliyetler operatöre mi, vatandaşa mı yoksa devlete mi yüklenir, bu kararı devlet almalı” diyen Üstündağ, afet anında ve sonrası bağlantı sürmesi için gerekli teknolojinin olduğuna dikkat çekerek kelamlarını şöyle noktaladı:
“Operatörler halka açık, ticari şirketler. Kamu menfaatini belirli ölçülerde gözetmeye çalışsalar da, esasen kârlılık ve hissedar kıymetini müdafaa üzere sorumlulukları var. Afete dayanıklılık konusunda attıkları kimi adımlar var elbette lakin bu adımlar da bir yere kadar. Zira bu sistemleri çok daha güçlü hale getirmek, önemli maliyet manasına geliyor. Bu da şirket kıymetini olumsuz etkileyebilir. Ulaştırma Bakanlığı, bu konuda bir fon oluşturabilir. Örneğin, İstanbul’daki haberleşme altyapısının zelzele dayanıklılığını 10 üzerinden 4’ten 7’ye çıkarmak istiyorsa, muhakkak kriterler belirleyip bunu operatörlere dayatabilir. Mesela bina üstündeki baz istasyonlarının makul bir testten geçmesini ve sertifikalandırılmasını zarurî hale getirebilir. Uymayanların ise yer değiştirmesini talep edebilir. Fakat tüm bunların önemli bir maliyeti var. Bu maliyet vatandaşa mı yansıtılacak? Faturalar 500 TL’den 2 bin TL’ye mi çıkacak? Yoksa devlet bunu vergilerle mi karşılayacak? Birilerinin bu kararı net halde vermesi gerekiyor. ‘0 kusurla yapacağım’ diyerek kimse adım atmıyor. Kusursuzluk beklentisi, sistemlerin hiç kurulmadan kalmasına neden oluyor. Lakin her senaryoda yapılması gereken ortada: Şebekeleri en karamsar senaryoya nazaran yapılandırmak. 5G’nin yaygınlaştırılması, akıllı ağ geçitleri, drone nakliyatı ve yerli uydu sistemlerinin entegrasyonu ile İstanbul üzere mega kentler, büyük bir zelzelenin bağlantı çöküntüsünden korunabilir.”
